«Կետ 33» տեղեկատվական, իրավապաշտպան հասարակական կազմակերպությունը հայտարարել է «Արժանապատիվ մայրություն» լրագրողական և ստեղծագործական նյութերի մրցույթ՝ մանկաբարձական բռնության թեմայով։ Մրցույթն իրականացվում է «Արժանապատիվ մայրություն. ո՛չ մանկաբարձական բռնությանը» ծրագրի շրջանակում՝ Եվրասիա համագործակցություն հիմնադրամի կողմից Շվեդիայի կառավարության աջակցությամբ իրականացվող «Քաղաքացիական հասարակության զարգացման ազդեցության ընդլայնում» ծրագրի շրջանակում։
Ստորև ներկայացնում ենք ստեղծագործական նյութ անվանակարգի համար ստացված աշխատանքները՝ առանց որևէ խմբագրման։ Նյութերը հրապարակվում են հեղինակների համաձայնությամբ։
Նշում․Այս պատմությունները որևէ բժշկի կամ բուժանձնակազմի անդամի մեղադրելու համար չեն, այլ այն մասին են, որ Հայաստանում ծննդօգնության ոլորտում կան խնդիրներ, որոնց մասին պետք է բարձրաձայնել և մտածել դրանց լուծումների ուղղությամբ։
Զգուշացում․Նյութը կարող է պարունակել դաժանության և ցավի նկարագրություններ։
Հեղինակ՝ Արփինե Սաղեյան
ՄԱՆԿԱԲԱՐՁԱԿԱՆ ԲՌՆՈւԹՅՈւն
(հետազոտական-ստեղծագործական աշխատանք)
Ողջույն, ես Արփինեն եմ: Քանի որ ստեղծագործական աշխատանք եմ ներկայացնում, որում պարտադրված չեն հստակ չափանիշներ, որոշել եմ մի փոքր պատմել իմ միջավայրի մասին, որպեսզի ընթերցողին հասկանալի լինի այն տեսանկյունը, որից ներկայացնում եմ թեման:
Ես ծնվել եմ տիպիկ հետխորհրդային հայկական մի գյուղում, որտեղ կինը միշտ մեղավոր է եղել, տղամարդն՝ անմեղ, կինը ձայնազուրկ է եղել, տղամարդը՝ խոսքի իրավունք ունեցել, կինը տանն է մնացել, զբաղվել երեխաներով ու կենցաղային գործերով, «ամբողջ օրը պարապ-սարապ է եղել էլի», իսկ տղամարդն աշխատել է, «տուն պահել, բոլորին կերակրել, ընտանիքի հոգսը քաշել»: Սեռերի միջև հսկայական խտրականությանը գումարվել է նաև տարիքային խտրականությունը, երբ երիտասարդներն իրավունք չեն ունեցել բանակցել, բանավիճել, երբեմն անգամ պարզապես հաղորդակցվել տարիքով մեծերի հետ, իրենց հետ կապված բոլոր հարցերը լուծվել են տան ավագների կողմից, իրենք ունեցել են պարտականությունների մեծ ցանկ՝ զրկված լինելով տարրական իրավունքներից: Դե եկեք մի հատ էլ այս ամենին գումարենք երկու սեռերի ու տարիքային բոլոր խմբերի մոտ դրսևորվող տվյալ ժամանակաշրջանին բնորոշ անգրագիտությունը (խոսքը հայ գրականությունից կամ աշխարհագրությունից գիտելիքների մասին չէ) ․․․
Կարծում եմ արդեն բոլորիս մտքում հայտնվեց այն դեռատի կանանց կերպարը, որոնք գնում էին ծննդաբերելու (կամ էլ տանն էին ծննդաբերում)։ Նրանց տարիքը երբեմն չի գերազանգել 16 տարեկանը։ Սեռական կրթություն ու ծնողավարության մասին գիտելիքներ, բնականաբար, չեն ունեցել։ Եղել են ճնշված, վախեցած, անինքնավստահ․․․ Չի եղել համացանց, որ նախորոք իմանային, թե ինչ է իրենց սպասվում, ինչին պատրաստ լինել, ինչից զգուշանալ, որ դեպքում փոխել բժշկին և այլն, և այլն։ Երեխաները ծնվել են ինչպես պատահի, վատ կահավորված բուժ․ հաստատություններում, թերուս կամ ուսյալ, սակայն մեծամասամբ կոպիտ, իրենց լիազորությունները չարաշահող, հղիի ու ծննդկանի, ինչպես նաև նրանց հարազատների իրենցից կախված լինելու և իրավիճակի տերը լինելու հանգամանքներից ֆինանսապես օգտվող բժիշկների օգնությամբ։ Այս կանանցից ծնված երեխաներն ենք մենք, ովքեր ստացել են նրանց դաստիարակությունը, լսել ծննդաբերության նրանց օրինակները, խղճացել նրանց, մեզ ենթագիտակցորեն տրամադրել նման ծննդաբերության
Հարկ է արդարացիորեն նշել, որ նման բռնությունները եղել են ոչ միայն մեր երկրում։ Համաձայն բազմաթիվ հետազոտությունների, բռնության այս ձևերն անպակաս են եղել բոլոր բնակեցված մայրցամաքներից։ Դրանք պայմանավորված են եղել ռասսայական, կրոնական, էթնիկ, սոցիալական ու շատ այլ հանգամանքներով։ Օրինակ սևամորթ կանայք, առաջին զավակներին ծննդաբերելուց հետո, եվրոպացի բժիշկների կողմից ենթարկվել են արգանդափողերի կապման միջամտության, որ այլևս երեխաներ չունենան։ Նույնն իրականացվել է թուրք բժիշկների կողմից հայ կանանց հանդեպ։ Հարավամերիկյան երկրներում ծննդաբերությունից հետո կանանց հեշտոցին լրացուցիչ կար է դրվել՝ ամուսինների համար լավ սեռական կյանք ապահեվելու նպատակով։ Այդ կարը բազմաթիվ տհաճություններ է պատճառել կանան։ Օրինակները բազմաթիվ են, ու դեռ մենք խոսում ենք 20-րդ դարի քաղաքակիրթ ազգերի մասին։ Եվ պատկերացնելն անգամ, թե ավելի վաղ ժամանակներում ու նստակեցության չանցած մարդկանց մոտ իրավիճակն ինչպիսին է եղել, սարսափեցնող է։ Զարգացած երկրներում ապրելը ևս կանանց չի փրկում բռնությունից։ Հետազոտությունների համաձայն Իտալիայում կանանց 20%-ը ենթարկվում է մանկաբարձական բռնության։ Իսկ պատերազմող այնպիսի բնակավայրերում, ինրպիսին է Գազան, կանանց մոտ 300%-ով աճել է վիժումների քանակը։ Նրանց սպասարկում են մեկանգամյա օգտագործման համար նախատեսված այնպիսի պարագաներով, որոնք արդեն օգտագործված են։ Այս կանայք ենթարկվում են կեսարյան հատման առանց ցավազրկման և այլն։ Իսկ ահա Հարավային Աֆրիկայում այնքան սովորական բան է կանաննց ծեծելը ծննդաբերության ժամանակ հատակը արյունով կեղտոտելու համար, որ այս մասին խոսելիս բուժ․ անձնակազմն անգամ չի հասկանում ինչ խնդիր կա դրանում։
Վերը նկարագրած մտքերում խոսում ենք կնոջ իրավունքների ոտնահարման մասին, որն այս համատեքստում անուն ունի՝ մանկաբարձական բռնությունԱյն, ինչպես հասկացանք, միշտ ուղեկցել, ու ցավոք ուղեկցում է մարդկությանը, սակայն միայն վերջին տասնամյակներին է ստացել պաշտոնական մեկնաբանություն ու սահմանում առողջապահական համակարգի միջազգացին կազմակերպությունների կողմից։ Բռնության այս ձևը կանխարգելելու համար այն սահմանված է նաև մի շարք երկրների օրենսդրական ակտերում, որոնցից առաջինը եղել է Վենեսուելան։ Սահմանումները շատ տարբեր են։ Մասնավորապես Առողջության համաշխարհային կազմակերպություններում այն ներկայացվում է որպես անհարգալից կամ վնասող վերաբերմունք բուժ․ հաստատություններում ծննդաբերող կանանց հանդեպ։ Այն արգելում է ֆիզիկական կամ խոսքային բռնությունը, նվաստացումները, հարկադրված կամ բուժառուի հետ չհամաձայնեցված բժշկական միջամտությունները, գաղտնիության բացակայությունը, ցավազրկող դեղեր տալուց հրաժարվելը, գումար չունենալու պատճառով առողջապահական հաստատություններ ընդունելուց հրաժարվելը և այլն։
ՄԱԿ-ի հատուկ զեկույցում ամփոփված են մի շարք մանկաբարձական չարաշահումներ, ներառյալ էպիզիտոմիայի (հեշտոցից անուս կտրվածքներ), կեսարյան հատումների կամ սիմֆիզիոմետրիայի (կոնքի վիրաբուժական լայնացում) ու ոչ ապացուցողական բժշկական պրոցեդուրաներից Քրիստելլերի գործողության (ծննդաբերության ընթացքում որովայնի սեղմում) իրականացումը։
Համաձայն ՀՀ վերարտադրողական համակարգում աշխատող բազմաթիվ մասնագետների ու կազմակերպությունների կեսարյան հատումների քանակով մենք վաղուց անցել ենք սահմանված նորմայի շեմը (10-15%): Երևանյան մեծ 4 ծննդատներում թիվը մետենում է 50%-ի այն դեպքում, երբ 90-ականներին ՀՀ-ում կեսարյան հատմամբ ծննդաբերել է կանանց մոտ 3%-ը։ Բնականաբար կանայք չեն ենթարկվել այնպիսի էվոլյուցիայի, որ կորցնեն իրենց վերարտադրողական հնարավորությունները, օրինակ կոնքի նորմալ չափը, չնայած դրան նպաստած բազմաթիվ գործենների ավելացման (անորակ սնունդ, նստակյաց կյանք, ճառագայթում)։ Այսինքն կանանց մեծ մասը կարող է բնական ճանապարհով ծննդաբերել, ուրեմն ո՞րն է պատճառը կեսարյան հատման ընտրության, ինչու՞ են կատարվում անհարկի շեքահատումներ ու որովայնի սեղմումներ, պտղապարկի մեխանիկական վնասումներ։ Քննարկենք հերթով․
- Բժշկական գործոնԻր կյանքից մեկ տասնամյակ և ավելի վճարովի համակարգում բժշկական կրթություն ստացած բժիշկը վերջապես ընդունվել է աշխատանքի, սիրում է իր գործը, չի ցանկանում որևէ մեկին վնասել, բայց նաև ուզում է հետ բերել իր ծախսած գումարները, ու մեծ հաշվով «որևէ վատություն ոչ մեկին չի անում»։ Կինը ողջ է, երեխան նույնպես։ Ինքն էլ ավելի շատ գումար է ստացել, քան կստանար բնական ծննդաբերության պարագայում։
- Բժշկական գործոնԲժիշկն իր հերթափոխում է, որի ավարտին մնացել է 4 ժամ։ Հիվանդանոց ծննդաբերական ցավերով ու կծկումներով հղիի են ընդունում։ Բժիշկը բացում է ստուգում, մի քանի ժամ չի ծնվի ամենայն հավանականությամբ։ Պետք է մի բան անել, քանի հերթափոխը չի ավարտվել։ Հղիին խնդրում են բարձրանալ մանկաբարձական սեղանին, լեզվի տակ մի դեղ են դնում (օքսիտոցին պարունակող), ծակում պտղապարկն ու սկսվում է ծննդաբերությունը։ Բայց համառ փոքրիկը չի ծնվում որ չի ծնվում, մի «փոքրիկ» կտրվածք և վերջ։ Մայրիկը լսում է բալիկի լացի ճիչը։ Ամեն ինչ լավ է։ Հրաշալի ծննդաբերություն էր։ Ողջ է մայրիկը, ողջ է բալիկը։
- Սոցիալ-իրավական գործոնԲժիշկն, ով աշխատում է հանրապետության հեռավոր ծննդատներից մեկում, մոտենում է հղիի, ով ցանկանում է բնական ճանապարհով ծնդաբերել։ Բժիշկը չի ուզում նրան դրդել կեսարյան հատման գնալ, սակայն տեսնում է, որ կնոջ կոնքը փոքր է, իսկ պտուղը՝ խոշոր։ Բացի այդ էլ կան առողջական այլ խնդիրներ՝ սրտանոթային համակարգի, 5 զարկերակային ճնշման։ Կինն էլ գտնվում է ռիսկային խմբում, քանի որ 40 անց տարիքում է։ Բժիշկը, գնահատելիով տվյալ հիվանդանոցի համապատասխան սարքավորումներով ապահովվածությունն ու հեռավորությունը մայրաքաղաքից առաջարկում է կատարել կեսարյան հատում, քանի որ որևէ խնդրի դեպքում մեղավորն ինքն է լինելու ու մնալու է օրենքի առաջ մենակ։
- Սոցիալական գործոնՀղին, ով ապահովված ընտանիքից է ընդունվում է ծննդաբերության։ Նրան առաջարկվում են բազմաթիվ վճարովի պրոցեդուրաներ ու միջամտություններ, որոնց արդյունավետությունն ու անհրաժեշտությունը հիմնավորված չէր։ Նա մտադիր էլ չէր էպիդուրալ ցավազրկման գնալ, բայց լսում է․ «Ձեզ չի սազում գումարի համար այդքան ցավերի միջով անցնել»։
- Հոգեբանական գործոնԿինը, ով չի ստացել սեռական դաստիարակություն տանը, դպրոցում և չունի գիտահեն տեղեկատվություն հղիության ու ծննդաբերության ընթացքի մասին, մի քանի աղբյուրից, ֆիլմերից, կամ կանանցից ստանում է տեղեկատվություն, որ ծննդաբերությունն ահավոր է, բարդ է, չկան դրական ելքեր։ Վախեցած կինը կամ գնում է կեսարյան հատման, կամ էլ բնական ծննդաբերության ժամանակ այնպիսի խուճապային վարք է դրսևորում, որ առավելագույնս խանգարում է բժիշկներին։ Նրանք էլ չունեն իրավիճակից դուրս գալու գրագետ հոգեբանական զինանոց։ Ուստի դիմում են ավանդական մեթոդների՝ վախեցնել, ամաչեցնել, գոռալ, քաշքշել, ապտակել և այլն։
- Հոգեբանական գործոնՆյութի առաջին հատվածում ներկայացված կնոջ կերպարով կանայք, ովքեր սովոր են տարաբնույթ բռնությունների, հոժարակամ ընդունում են բռնությունների մանկաբարձական «փաթեթը» ևս, որն ի տարբերություն մնացածի, ժամանակավոր է։ Նրանք չեն բողոքում, չեն դիմադրում, մի բան էլ իրենք են իրենց համարում մեղավոր ու «թելում բժիշկների ասեղը»։ Ծննդաբերության ժամանակ առաջացած որևէ խնդրի դեպքում նրանք պատասխան են տալիս նաև իրենց ընտանիքների առաջ, որոնք չեն աջակցում իրենց։
- Էթնիկ, լեզվական գործոններԵզդի կինը, ով վատ է խոսում հայերեն, չգիտի ռուսերեն կամ անգլերեն, գնում է ծննդաբերության ու չի հասկանում բժիշկներին, նրանք էլ կնոջը լավ չեն հասկանում։ Բնական ծննդաբերության գնալը ռիսկային է, քանի որ ընթացքում կինը կարող է չկատարել հրահանգներն ու խնդիրներ առաջացնել իր ու բժիշկների համար, ուստի կատարվում է կեսարյան հատում։
Վերոնշյալ գործոններում և բերված օրինակներում կարող ենք հասկանալ, որ չկան բացահայտ մեղավոր, կամ անմեղ կողմեր։ Երևույթն առկա է, քանի որ առողջապահական (և ոչ միայն) ամեն մի կառույց, կազմակերպություն ինչ որ մի տեղ, դիտավորյալ կամ առանց դիտավորության մտադրության թերացել է։
Քննարկելով կեսարյան հատումների աճող թիվը, այնուամենայնիվ չենք կարող չնշել, որ մի քանի տասնամյակ առաջ ռիսկային խմբի ավելի քիչ թվով կանայք էին «համարձակվում» հղիանալ։ Երեսունից ավել տարիք ունեցեղ կանայք սովորաբար իրենց վերարտադրողական գործառույթն համարում էին ավարտված, իսկ մեր օրերում շատ են 40 անց կանայք (պատերազմի հետևանքով զավակ կորցրած ծնողներին փառք ու պատիվ), ովքեր կայացնում են երեխա ունենալու որոշում։ Հիվանդությունների ու առողջական խնդիրների առկայության հանգամանքը, որոնցից բարդագույնն է եղել փոխպատվաստված օրգան ունենալը, տարիներ առաջ կխանգարեին կանանց մայրանալ, իսկ մեր օրերում նրանք զավակներ են ունենում իրենց ու մեզ համար, մեր երկրի համար։ Բնականաբար նրանցից շատերի համար բնական ծննդաբերությունն անհնար կլիներ, ուստի կամ պետք է երեխա ունենան կեսարյան հատմամբ, կամ չունենան։ Դե եկեք պահենք բնական ծննդաբերությունների ու կեսարյան հատումների թիվը նորմայի սահմաններում ու արգելենք այս կանանց երեխաներ ունենալ։
Միևնույն ժամանակ կեսարյան հատումների թվաքանակի աճի մասին խոսելիս չենք նշում, թե քանի կին է տասնամյակներ առաջ մահացել այս եղանակով չծննդաբերելու պատճառով։ Եթե կինը ծնվել էր նեղ կոնքերով, կամ պտուղն արգանդում շատ էր մեծացել, ուրեմն դատապարտված էր մահվան, կամ խեղված երեխա ունենալու։ Բնության տեսանկյունից այս երևույթը կկոչենք սելեկցիա, բայց մեր օրերում չարժի կորցնել կնոջն ու երեխային նեղ կոնքերի պատճառով։
Հատված Շանթ Կարապետյանի (SHAKART) «Մամա» կտավից
Վերոնշյալը խնդրում ենք չհամարել որպես արդարացում անհարկի կեսարյան հատումների, բայց սրանք հանգամանքներ են, որոնք չենք կարող հաշվի չառնել։
Հայաստանում բռնություն բառը ծայրահեղ դեպերի հետ է ասոցացվում, ինչպես օրինակ ծեծ ու ջարդ, ստորացում և այլն։ Սակայն բռնությունների մեծ մասը որոնք սահմանված են ԱՀԿ-ում, շատ անմեղ են։ Դրանցում չկան դիտավորյալ, բացահայտ կան ուղակի դաժանություններ։ Դրանք առաջանում են ծննդատան առաջարկած ծառայություններում առկա կառուցվածքային խնդիրներից։ Օրինակ վերելակի բացակայություն, վատ կահավորված ծնարաններ կամ նախածնարաններ և այլն։ Մանկաբարձական բռնության երեք հիմնական տեսակ են առանձնացվում՝
- ՖիզիկականԱյն դեպքերն են, երբ կատարվում են անհարկի կեսարյան հատումներ, պտղաթաղանթի վնասումներ, որովայնի սեղմումներ և այլն։
- ՀոգեբանականԿինը ճնշող, վիրավորող, արհամարող կամ վախեցնող վերաբերմունքի է ենթարկվում։
- ՖինանսականԵրբ բուժանձնակազմը չի մատուցում կնոջն անհրաժեշտ բժշկական ծառայությունները նրա անվճարունակ լինելու պատճառով։
Ընդունելի է նաև հետևյալ դասակարգումը՝
- Բռնություն հղիության ընթացքում,
- Բռնություն ծննդաբերության ընթացքում,
- Հետծննդաբերական բռնություն։
Եթե բուն ծննդաբերության ժամանակ կատարվող բռնությունը քիչ թե շատ ճանաչված է, ապա հղիության ընթացքում և երեխայի ծնունդից հետո կատարվող բռնություններն ավելի աննկատ են։
Հղիության ընթացքում պետպատվերի շրջանակներում նախատեսվում են մի շարք անվճար հետազոտություններ։ Ցավոք կան նաև կարևոր, բայց վճարովի հետազոտություններ ռիսկային խմբի հղիների համար (ընդհանուր հղիների 40%-ն են կազմում)։ Սակայն մի խումբ հետազոտություններ պարտադրվում են նաև ոչ ռիսկային խմբի հղիներին, հատկապես, երբ նրանք վճարունակ են, իսկ անվճար համարվող հետազոտությունների համար գումար է գանձվում: Բժիշկը նշում է, թե կոնկրետ որտեղ հետազոտվել ու որ դեղատնից դեղերը գնել։ Անվճար տրամադրվոող դեղորայքի վրա մատնանշված չի լինում ժամկետ, արտադրող երկիր կամ կազմակերպություն։
Չի պահպանվում գաղտնիությունը:Հերթում սպասող մի քանի հղիներից բժիշկը կարող է կանչել ձայն տալով․ «Շաքարային դիաբետով հղին թող մոտենա»։ Մի քանի հղիների սենյակ են ընդունում միաժամանակ։ Նրանց մեջ բնականաբար ծանոթ կանայք են լինում ու խախտվում է բժշկի հետ անկաշկանդ հաղորդակցվելու, նրանից խորհրդատվություն ստանալու կանանց իրավունքը։
Հետծննդաբերական բռնությունը դրսևորվում է կրծքի կաթով կերակրումը չխրախուսելով։ Երբեմն առաջնածին հղիները չգիտեն ճիշտ կերակրելու տեխնիկան։ Նրանք շատ հաճախ կերակրում են սխալ, որն առաջացնում է պտուկների ճաքեր ու վերքեր, կամ էլ անցնում են արհեստական սնուցման, կարծելով, որ իրենց մոտ «կաթը յուղային չէ», «հորաքույրի նման կաթ չունի»։ Կեսարյան հատումներից հետո լակտացիան ավելի ուշ է կարգավորվում ու անցումն արհեստական կաթնախարնուրդով սնուցման ավելի արագ է լինում։
Երբ հղին առաջնածին չէ, հնարավոր է անուշադրության մատնվի, քանի որ արդեն փորձ ունի։
Կարևոր հանգամանք է նաև փաստաթղթերի ստորագրումն այն ժամանակ, երբ կանայք չեն հասցնում կարդալ ու հասկանալ դրանց բովանդակությունը։ Ու նրանց կողմից արված ստորագրություններն ամենևին էլ հիմք չեն վստահ լինելու նրանց հետ կատարվող բժշկական ընթացակարգերին վերջիններիս տեղեկացվածության ու համաձայն լինելու մեջ։
Իսկ այս ամենի ֆինանսական վերջաբանը, կարծում եմ բոլորիս հայտնի է։ Երախային դուրս գրելուց առաջ «մաղարիչներ», «վերաբերմունք» պահանջելը։ Այլ հարց է, երբ ընտանիքն ինքը ցանկանա ինչ որ կերպ շնորհակալ լինել։
Այս աշխատանքը չէր լինի հիմնավորված, եթե նախապես զրուցած չլինեինք բազմաթիվ կանանց հետ։ Նրանց խնդրել ենք պատմել հղիությունից, ծննդաբերության ընթացքից ու հետծննդյան խնամքից։ Այս պատմություններից քաղել ենք այն տեղեկատվությունը, որը հետաքրքիր է մեզ և մեր ընթերցողին, ծննդօգնության ոլորտում բարեփոխումներ կատարելու ցանկություն, լիազորություն ու պարտավորվածություն ունեցող ցանկացած անձի և/կամ կազմակերպության։ Պատմությունները ներկայացնելը չի հետապնդում որևէ բուժ․ հաստատության թիրախավորելու, քավության նոխազ դարձնելու նպատակ։ Միևնույն ժամանակ կանանց գաղտնիությունը պաշտպանելու նպատակով նրանց անունները ևս փոխված են։ Պետք է արդարացիորեն նշենք, որ ունեցել ենք բազմաթիվ հերոսներ, ովքեր հիմնականում շատ գոհ են եղել բժիշկների ու հիվանդանոցների սպասարկումից, իսկ բռնության ինչ-ինչ դետալներ չեն էլ նկատել անգամ։ Հակասություն ստեղծելու համար դրական օրինակները ևս կներկայացնենք։
Պատմություն 1Հասմիկը ծննդաբերում էր երկրորդ անգամ մարզային հիվանդանոցում։ Նրա հետ միաժամանակ ծննդաբերում էր հիվանդանոցի գինեկոլոգներից մեկը։ Բժշկական ամբողջ անձնակազմը մենակ է թողել Հասմիկին մաքրուհու հետ ու մոտեցել մյուս կնոջը, ով սոցիալապես ավելի ապահովված է, իրենց մտերիմն է։ Կինը խնդրել է մոտենալ իրեն, սակայն լսել է կոպիտ պատասխաններ, որ ինքը դեռ չի ծննդաբերում, մի քիչ համբերի և այլն։ Այս դեպքը տեղի է ունեցել 2000-ականներին։
Պատմություն 2Աննան մարզից էր, գրանցված էր մայրաքաղաքի պոլիկլինիկաներից մեկում։ Անալիզների համար ստիպված էր սոված գնալ։ Ժամը 14։00-ն էր, դեռ նրա հերթը չէր հասել։ Անընդհատ կանչում էին բժշկի ծանոթ-բարեկամներին, կամ ավելի համառ ու համարձակ կեցվածք ունեցողներն էին անհերթ մտնում։
Հերթերի խախտումներից դժգոհ էին շատ կանայք։
Պատմություն 3Մարին 28 տարեկան էր, 9 տարի չէր կարողացել երեխա ունենալ, սակայն առողջական լուրջ խնդիրներ չուներ։ Նրան պարտադրվեց կեսարյան հատում առանց որևէ լուրջ հիմնավորման․ «Այսպես ավելի ապահով է»։ Վերջում նրա ընտանիքին առաջարկեցին, բայց չպարտադրեցին տալ 100,000 դրամ կեսարյան հատում կատարող բժկին ու ևս 60,000 դրամ բուժանձնակազմին։
Ի հակասություն սրա, շատ կանանցից ընդհանրապես գումար չեն վերցրել անգամ իրենց առաջարկելու պարագայում։
Պատմություն 4Կարինեն մտնում է կանանց կոնսուլտացիայի սենյակ, որը բացի իր հղիությունը վարող գինեկոլոգից ևս երկու հոգու աշխատասենյակ է։ Նա ուզում էր հարցնել իր անալիզնելի պատասխանների մասին, երբ բժիշկը ներս հրավիրեց ևս երկու հղիի։ Այս կանանցից մեկի ճնշումն էին չափում, մյուսի բալիկի սրտի աշխատանքն էին ստուգում միաժամանակ։ Կարինեն ամաչեց իրեն հուզող հարցը տալ, քանի որ ծանոթ էր հղիներից մեկին։ Բացի այդ էլ նա լսել էր, թե ինչպես են բուժ․ հաստատության աշխատակիցները քննարկում սեռավարակով կնոջ դեպքը առանց անգամ անուն ազգանունը թաքցնելու։
Ի հակասություն դրա հարցազրույցների մասնակից շատ կանայք ասեցին, որ բժշկի հետ սենյակում մենակ են եղել։
Պատմություն 5Էմման կանանց կոնսուլտացիայի սենյակում իրեն վատ է զգում, քանի որ այնտեղ նրբերշիկ ու կարտոշկա էին խաշում։ Արդեն սրտխառնոցով կինը պետք է արյան անալիզ հանձներ, որի ժամանակ իրեն վատ է զգում։ Խնդրում է ասել, թե որտեղ կարող է փսխել, նրան մի փոքրիկ աման են տալիս։ Հատակը կեղտոտվում է։ Մաքրուհին այնպիսի վիրավորական, անհարգալից կերպով է մաքրում, որ կինը խնդրում է թույլ տալ իրեն մաքրել։ Մաքրուհին ասում է․ «Հա բա ոնց, մաքրես, որ հետո էլ գնաս բողոքես, գործից տաս հանել, գոհ եմ, ես կմաքրեմ»։ Մաքրուհիների վերաբերմունքից ճնշված կանայք շատ էին։ Նրանք ավելի կոպիտ են եղել, քան հիվանդանոցի որևէ այլ աշխատակից։ Կանանցից մեկը նույնիսկ նշեց․ «Ոնց որ ինքը լիներ հիվանդանոցի տնօրենը, ասում էր մաքրել եմ հատակը, սենյակում մնա, մինչև չորանա, այն դեպքում, երբ ինձ կանչել էին կարերս մշակելու»։
Հակառակ սրա, մի շարք կանայք անչափ շնորհակալ էին իրենց հանդիպած մաքրուհիներից։ Նրանք օգնել էին սնվելու,հագուստ փոխելու և այլ հարցերում։ Լալան պատմեց, որ ծննդաբերությունից հետո չէր հասցրել սան․ հնագույց մտնել ու միզել էր հատակին։ Մաքրուհուց միջոցներ էր խնդրել մաքրելու համար, սակայն վերջինս բարյացակամորեն մերժել որ, ասելով, որ դա իր գործն է։ Կինը զարմացել էր, քանի որ գլխում ունեցել էր մաքրուհու միայն մի կերպար՝ կոպիտ, անկիրթ, կռվարար։
Պատմություն 6Արմինեն 6 շաբաթական հղի էր։ Նրան խնդրում են բժշկին սպասել կանանց կոնսուլտացիայի սենյակում։ Մի փոքր ուշացումով գալիս է բժիշկը մեկ այլ կնոջ հետ, ով ևս 6 շաբաթական հղի էր ու ուզում էր արհեստական ընդհատում անել։ Կինն այնքան է ազդվում այդ միջամտությունը մանրամասն պլանավորող ու քննարկող բժշկի ու բուժառուի զրույցներից, որ ուշաթափվում է։
Պատմություն 7Անահիտի ծննդաբերությունն արդեն սկսվել էր։ Նրան շատ լավ էին վերաբերվում։ Առաջարկում են բացում ստուգել ու այդ ժամանակ պատռում են պտղաթաղանթը։ Ապա կաթիլային ներարկումներ են միացնում։ Նա հարցնում է, թե ինչի համար են դրանք։ Պատասխանում են․ «Քեզ օգնում ենք հեշտ ու արագ ծննդաբերել»։ Կինը նշում է, որ առաջին ծննդաբերության ժամանակ նման միջամտություններ չեն արել, պատասխանը հնչում է․ «Հնարավոր չէ, երևի դու չես հիշում, մենք բոլորին էլ միացնում ենք»։ Միաժամանակ հիվանդանոցի օրդինատորներից մեկն իր հետազոտության համար անհրաժեշտ հարցաթերթիկներն է լրացնում՝ կնոջը 20-ից ավել հարցեր տալով։
Շատ կանայք անգամ չեն հասկանում, որ կարելի է լավ վերաբերվել, բայց միևնույն ժամանակ մանկաբարձական բռնություն իրականացնել իրենց հանդեպ։
Պատմություն 8Էսթերը ծննդաբերում էր առաջին անգամ, բացումը քիչ էր։ Բժիշկը վրդոհված ասում էր, որ հերթափոխը շուտով կավարտվի։ Քիչ անց նա մոտենում է կնոջն ու շեքահատում անում։ Երախան ծնվում է, իսկ կարերը մի քանի ամիս չեն լավանում։ Ճիշտ հակառակը պատմեց Սուսաննան, նշելով, որ 50 րոպեից ավել բժշկական անձնակազմը պայքարեց, որ առանց անգամ մեկ կարի երեխան ծնվի, և այդպես էլ եղավ։
Պատմություն 9Վարդուհին նախածնարանում էր, ցավերի ամենաուժեղ հատվածին էր հասել։ Չէր ցանկանում հատուկ գոռալ, բայց անձայն էլ չէր կարողանում մնալ։ Հերթական «Ցավու՜մ է» բացականչության ժամանակ լսում է հետևյալ պատասխանը․ «Հաա, իսկ էն ժամանակ, որ մարդուդ ծոցն էիր մտնում չէ՞ր ցավում, էն ժամանակ լավ էր, հիմա չէ՞»։
Պատմություն 10«Հենակներով քայլող երիտասարդ կինը մոտենում էր սոնոգրաֆիայի։ Հղիությունը 20-25 շաբաթական կլիներ» — պատմում է Գայանեն, «Սենյակ մտավ թե չէ հերթում սպասող կանանց հերթապահ քույրն ասաց․ «Մեկը լինի սրան պահի, տեսնես ովա՞ գժվել էս վիճակում հարս տարել քիչ է մի հատ էլ երեխա է ունենում»»։
Բերված օրինակները չնչին մասն են, որ հնարավոր է իմանալ ու ներկայացնել։ Դրանց ծավան ու խորությունն անհամեմատ ավելի մեծ է։
Ամփոփում
Աշխատանքում ներկայացրեցինք մանկաբարձական բռնության էությունը, հասկացանք, որ այն միշտ ուղեկցել է մարդկությանը և ցավոք, արդիական խնդիր է նաև մեր օրերում։ Այն բնորոշ է թե՛ հետամնաց քաղաքակրթություններին, թե՛ զարգացող ու զարգացած պետություններին։ Ուստի չպետք է կարծել, որ վիճակը մեզ մոտ սարսափելի է, որ մեր առողջապահական համակարգը չի կատարում իր առջև դրված խնդիրները։ Ոչ՛։ Մեր բժիշկների մեծագույն մասը պրոֆեսիոնալներ են իրենց ոլորտներում, նրանք կատարում են ֆիզիկական ու հոգևոր ծանր աշխատանք, որին համապատասխան չեն վարձատրվում։ Նրանք հեշտությամբ կարող են գնալ արտասահմանում կատարել նույն աշխատանքն ու ստանալ 10 անգամ ավել ֆինանսական հատուցում։ Ուրեմն կատարվող ամեն քայլ կամ փոփոխություն պետք է լինի նաև ի պաշտպանություն բժշկի ու բուժ․ աշխատողի։
Քանի որ բոլոր խնդիրների լուծման ամենամեծ հնարարավորություններն ունի պետությունը, եկեք քննարկումը սկսենք նրանից։ Պետությունն իր վարած ֆինանսավարկային քաղաքականությամբ ամեն տարի առաջնահերթություններ է որոշում ու պետական բյուջեն բաշխում ըստ դրանց։ Բոլորիս համար հասկանալի է, որ մեր երկիրն ունի պետական անվտանգության խնդիր։ Ու կանգնել ու պահանջել ֆինանսական մեծ ներդրումներ մանկաբարձական բռնությունը վերացնելու համար անիրատեսական է։ Պետությունն արդեն վերարտադրողականությունը խրախուսող շատ միջոցառումներ է ֆինանսավորում։ Բոլորի համար էլ պարզ է, որ բժիշկները պետք է լավ վարձատրվեն, ուստի ընդունենք, որ այս պահին չկան լրացուցիչ հնարավորություններ աշխատավարձերի շոշափելի բարձրացման համար։
Սակայն կատարված քննարկումից պարզ դարձավ, որ ոչ բոլոր խնդիրների հիմքում է ընկած գումարի գործոնը։
Այսպիսով, առկա է խնդիր, որը մատնանշեցինք։ Սակայն ազնիվ չի լինի դրանով սահմանափակվել։ Մենք պարտավոր ենք նաև նշել այն ուղիները, որոնք կտանեն դեպի խնդրի մեղմացում։ Եկեք առկա մի շարք հնարավորություններին անդրադառնանք․
- Մայրության դպրոցներՈւրախությամբ պետք է նշենք, որ շատ ծննդատներին կից սկսել են գործել մայրության դպրոցներ, որոնք նպատակ ունեն կրթելու կանանց, նրանց պատրաստելու հղիությանը, ծննդաբերությանն ու կրծքով կերակրմանը։ Այս հանդիպումներին մասնակցում են նաև հայրիկները, ինչը հատկապես մեր երկրի համար, որտեղ տղամարդը երեխայի հետ կապված հարցերից միայն նրա բեղմնավորմանն ու առաջացած ծախսերի ֆինանսավորմանն է մասնակցում, հեղափոխական երևույթ է։ Սակայն այս դասընթացների ժամանակ, ինչքանով գոնե մեզ է հայտնի, չեն անդրադառնում մանկաբարձական բռնությանը։ Տրամաբանական էլ չի, որ բժիշկն ասի «գուցե մենք մի քանի ամսից ձեր հանդեպ բռնություն կիրառենք, զգույշ կլինեք»։ Բայց այն կազմակերպությունները, որոնք վճարովի հիմունքներով են իրականացնում այս կուրսերը, կարող են և պարտավոր են իրազեկել խնդրի մասին։
- Վերապատրաստումներ բժիշկների, բուժանձնակազմի համարՇատ դեպքերում բժիշկը, կամ առավել ևս բուժ․ հաստատության վարչական աշխատակիցները տեղյակ չեն, որ բռնություն են իրականացնում։ Դա նրանց աշխատելաոճն է, նրանք սովոր են առողջապահության քանակական գնահատմանը։ Այսինքն գրանցված ծնունդներ, ծննդկանի մահ, երեխայի մահ։ Իսկ որոկական ցուցանիշներին, այսինքն այդ կանանցից քանիսն են սխալ բժշկական օգնություն ստացել, վիրավորվել, նվաստացել և այլն, ոչ ոք չի արձանագրում։ Ծննդաբերության վատ փորձից հետո կանայք տարիներ շարունակ վախենում են հաջորդ անգամ մայրանալու որոշում կայացնել, ու ոչ մի պետական ծրագիր ավելի ուժեղ չի, քան ծննդաբերությունից վախը։ Այսինքն պետական միջոցները որակի վրա ուղղելը մեր երկրի առաջ ծառացած վերարտադրողական խնդիրներն ավելի խորքային կերպով կարող է լուծել։ Ուստի նպատակահարմար կլինի, եթե թեկուզ օնլայն ձևաչափով կազմակերպվեն իրազեկող դասընթացներ, որոնց կմասնակցեն բուժ․ հաստատությունների բոլոր աշխատակիցները։
- ԴուլաներՎերջերս հաճախ ենք լսում այս մասնագետների մասին։ Նրանք կանայք են, ովքեր կնոջն աջակցում են հղիության և/կամ ծննդաբերության ժամանակ։ Քանի որ նախապես ծանոթ են ծննդաբերող կնոջը, ուստի վայելում են նրա վստահությունը։ Այս հանգամանքը հեշտացնում է ծննդաբերության ընթացքը, քանի որ բուժ․ անձնակազմն ունենում է լրացուցիչ օգնող ձեռք, կինն իրեն միայնակ չի զգում։ Սակայն դուլաներին պետք է վճարել, իսկ դա պետությունը չի անում, (ու գուցե հարկ էլ չկա անելու)։ Այստեղ էլի առաջ են գալիս սոցիալական անհավասարությամբ պայմանավորված խնդիրները։ Իսկ ովքե՞ր էին դուլաների գործառույթը կատարում մի քանի տասնամյակ առաջ։ Այո՛, կնոջ հարազատները։ Գուցե ներկայումս ևս կարելի է թույլ տալ, որ ադեկվատ որևէ մեկը, ում կինը սիրում ու վստահում է, լինի իր կողքին։
- Պատրաստակամ ոստիկանական համակարգՄեր երկրում կան շատ դեպքեր ու խնդիրներ, որոնց անդրադառնալը ամոթալի է ոստիկանության ներկայացուցիչների համար։ Օրենք է ընդունվել, որ կենդանիներին չի կարելի խոշտանգել, բայց ոչ մի քաղաքացի չի ձերբակալվել այս հոդվածով։ Նույն խնդիրը կա նաև բռնությունների հետ կապված, մասնավորապես ընտանեկան բռնության։ Եվ եկեք պատկերացնենք, թե ինչ արձագանք կունենա կինը, ով դիմի ոստիկանություն ու հայտնի, որ իր իրավունքները խախտվել են, օրինակ շշի ու ծծակի անհարկի օգտագործման մասով։ Բնականաբար նա ոչ մի արդյունքի չի հասնի, քանի որ անգամ ծանր դեպքերը, երբ ծննդկան կամ երեխա է մահանում, հիմնովին չեն ուսումնասիրվում։ Ուստի հրաշալի կլինի, որ օրենքներն ընդունվելուց հետո նախ վերապատրաստեն ոստիկանության համակարգի ներկայացուցիչներին։
- Մոնոտոն պետությունՄեր երկիրը, ինչքան էլ ասում ենք կարծրացած ավանդական սկզբունքներով հասարակություն ունի, բայց նաև շատ բաց է նորարարությունների համար։ Մենք փոքր պետություն ունենք, որտեղ հիմնականում հայեր են ապրում։ Այսինքն պետության, կամ առողջապահական ու հասարակության կազմակերպության, կամ իմ ու ընթերցողի ջանքերով մի տասնամյակում կարող է շատ բան փոխվել։ Օրինակ մեր երկրում բացվել է ՄՕՄ կենտրոնը, որի գործառույթը ծծնդօգնության ոլորտի բարելավումն է։ Կետ 33-ն իրականացնում է այս մրցույթը, 2023թ․-ին իրականացվել է «Ծննդօգնությունը Հայաստանում» լայնածավալ հետազոտությունը և այլն։ Օրինակները բազմատիվ են։ Կարևորը հասկանանք, որ խնդիր կա, ու փորձենք լուծել, կծիկի ծայրը գտնված է, ինչպես ասում են, իսկ մնացածը ժամանակի ու անդադար, նվիրված աշխատանքի հարց է։
Օգտակար հղումներ
Միջազգային լրահոս մանկաբարձական բռնության հետ կապված
https://kvinnatillkvinna.org/2024/05/24/obstetric-violence-in-gaza-a-crisis-affecting-womenshealth/
https://www.opendemocracy.net/en/5050/how-italian-women-are-organising-againstobstetric-violence/
https://makemothersmatter.org/systemic-change-a-must-for-ending-obstetric-violence/
«Ծննդօգնությունը Հայաստանում» ծրագիրը
https://point33.am/wp-content/uploads/2023/02/Maternity-care-in-Armenia-Laws-andRights.pdf
ՄՕՄ կենտրոնի մասին
https://www.aravot.am/2024/11/13/1454427/
Օրենք նորածինների համար նախատեսվող անվճար բժշկական ծառայությունների մասին
https://www.arlis.am/documentview.aspx?docID=89320
Աշխատանքում ներկայացված պատկերազարդումների հեղինակային իրավունքներն ինձ չեն պատկանում
